Το κεφάλι. Στο κεφάλι υπάρχουν τα διάφορα όργανα αίσθησης του εντόμου (αφής,όσφρησης,γεύσης,όρασης).Η όραση εξυπηρετείται από τους σύνθετους οφθαλμούς και οι υπόλοιπες αισθήσεις από τις κεραίες και τα στοματικά μόρια.
Οι απλοί οφθαλμοί βρίσκονται στο πάνω μέρος του κεφαλιού και χρησιμεύουν στην αντίληψη της έντασης του φωτός.Οι σύνθετοι οφθαλμοί βρίσκονται αριστερά και δεξιά του κεφαλιού και αποτελούνται από πολλά μικροσκοπικά ομματίδια που το καθένα σχηματίζει μια ξεχωριστή εικόνα στο οπτικό νεύρο και η εξωτερική του επιφάνεια έχει εξαγωνικό σχήμα. Η σύνθεση της εικόνας που σχηματίζεται από το άθροισμα των ομματιδίων είναι παρόμοια με ψηφιδωτό. Ο αριθμός των ομματιδίων σε κάθε σύνθετο οφθαλμό είναι στην βασίλισσα 3.000-4.000, στην εργάτρια 4.000-6.900 και στον κηφήνα 7.000-8.600.
Ο οφθαλμός της μέλισσας είναι ευαίσθητος στα μικρά μήκη κύματος και η ευαισθησία του ελαττώνεται όσο το μήκος κύματος αυξάνεται. Η μέλισσα δεν μπορεί να διακρίνει το κόκκινο, ενώ ο άνθρωπος δε διακρίνει το υπεριώδες. Το γεγονός ότι η μέλισσα βλέπει το υπεριώδες είναι σημαντικό γιατί τα άνθη των εντομόφιλων φυτών αντανακλούν το υπεριώδες και σχηματίζουν ένα χρωματικό οδηγό για τη μέλισσα που αναζητά νέκταρ ή γύρη. Η μέλισσα, σε αντίθεση με τον άνθρωπο είναι σε θέση να αντιλαμβάνεται το επίπεδο του πολωμένου φωτός και αυτό της χρησιμεύει στο να βρίσκει τη θέση του ήλιου και να προσανατολίζεται ακόμα και σε συννεφιασμένες ημέρες.
Ακόμα η μέλισσα αντιλαμβάνεται περισσότερες κινήσεις ανά δευτερόλεπτο από ότι ο άνθρωπος και αυτό βοηθά κατά την πτήση. Οι κεραίες της μέλισσας είναι γονατοειδείς, αποτελούνται από το σκαπό, τον ποδίσκο και τον μαστίγιο. Το μαστίγιο στις κεραίες των εργατριών και των βασιλισσών αποτελείται από 11 άρθρα ενώ στους κηφήνες από 12.Στις κεραίες βρίσκονται αισθητήρια όργανα 7 τουλάχιστον τύπων (βοθρία,δισκία,πλάκες ή τριχίδια κ.α.) Σε γενικές γραμμές η κεραία είναι (αισθητήριο,αφής,όσφρησης,ακοής,γεύσης,ταχύτητας πτήσης)Η μέλισσα μπορεί να διακρίνει 4 γεύσεις: γλυκό,ξινό,αλμυρό καιπικρό .Από αυτές η πιο σημαντική είναι η αντίληψη του γλυκού. Ουσίες που είναι γλυκές για για τους ανθρώπους δεν είναι για τις μέλισσες οι οποίες απορρίπτουν το νέκταρ που είναι φτωχό σε ζάχαρα ως μη οικονομικό. Συνήθως οι μέλισσες συλλέγουν νέκταρ που περιέχει ζάχαρα σε περιεκτικότητα μεγαλύτερη του 10%και μόνο σε περιπτώσεις έλλειψης νέκταρος συλλέγουν νέκταρ φτωχό σε ζάχαρα ( μέχρι και 1,5- 2%)
Η μέλισσα αντιλαμβάνεται επίσης τον ήχο. Η χορεύτρια μέλισσα παράγει ήχο με την κίνηση των μυών και των αρθρωτών μερών του σκελετού της, τον οποίο αντιλαμβάνονται οι υπόλοιπες μέλισσες μέσα στην φωλιά τους . Η μέλισσα αντιλαμβάνεται τους ήχους σαν κραδασμούς του υποστρώματος με τα πόδια της ( χορδοτονικά όργανα και σκολοποφόρα που είναι παρόμοια με αυτά που έχουν στο σώμα τους οι ακρίδες) καθώς και σαν μόρια κινούμενου αέρα με το όργανο Τζόνστον, που βρίσκεται στον ποδίσκο της κεραίας. Με το όργανο Τζονστόν η μέλισσα ρυθμίζει επίσης την ταχύτητα πτήσης σύμφωνα με την κάμψη της κεραίας .
Τα στοματικά μόρια της μέλισσας είναι του λείχοντος- μυζητικού τύπου, στα οποία διακρίνουμε την κάτω γνάθο, το σιαγώνιο και το κάτω χείλος στο οποίο επέλθει ουσιαστική διαφοροποίηση ανά φύλο και ανά κάστα και όπου σχηματίζεται η προβοσκίδα της μέλισσας, Η προβοσκίδα της μέλισσας απαρτίζεται από τους εξωτερικούς λοβούς της κάτω γνάθου, τις δύο χειλικές προσακτρίδες, την παραγλώσσα, τη γλωσσίδα και το κοχλιάριο Η προβοσκίδα της μέλισσας είναι το κύριο όργανο για την αναρρόφηση του νέκταρος, του μελιού και του νερού. Το μήκος της κυμαίνεται από 5,3 μέχρι 7,2 χιλιοστά και εξαρτάται από τη φυλή της μέλισσας. Η εργάτρια έχει μεγαλύτερη προβοσκίδα από τη βασίλισσα και τον κηφύνα.Τα πάνω σαγόνια (ιδιαίτερα της εργάτριας) είναι δυνατά, σχήματος κουταλιού και κοίλα από την εσωτερική πλευρά, γιατί χρησιμοποιούνται για την προώθηση και κατεργασία της γύρης ,του κεριού, και της προπόλης, την τροφοδοσία του γόνου και της βασίλισσας την απομάκρυνση άχρηστων υλικών το χτίσιμο των κελιών.κ.α.
Ο θώρακας.Στο θώρακα βρίσκονται τα όργανα κίνησης του εντόμου:3 ζεύγη ποδιών και 2 ζεύγη φτερών. Κάθε πόδι της μέλισσας αποτελείται από 5 μέρη: το ισχίο, τον τροχαντήρα, το μηρό , την κνήμη και τον ταρσό . Το πρώτο ζεύγος ποδιών της μέλισσας φέρει την αποσμηκτική συσκευή που χρησιμεύει για τον καθαρισμό της κεραίας από τη γύρη και τη σκόνη .Στο πάνω μέρος ταρσού υπάρχει μια ημικυκλική κοιλότητα με λεπτά τριχίδια , ενώ στο άκρο της κνήμης υπάρχει μια ακανθοειδής απόφυση, η οποία κλείνει την κοιλότητα και πιέζει την κεραία τη στιγμή που γλιστρά μέσα από την κοιλότητα για να καθαριστεί.
Το τελευταίο ζεύγος ποδιών της μέλισσας είναι πεπλατυσμένο στην κνήμη και τον ταρσό και φέρει εξειδικευμένα όργανα, όπως το καλαθάκι της γύρης στην εξωτερική πλευρά του ποδιού, την ψύκτρα της γύρης, τη χτένα και το σύρτη στην εσωτερική πλευρά του . Τα όργανα αυτά χρησιμεύουν στο πακετάρισμα και τη μεταφορά της γύρης. Το τελευταίο άκρο του ταρσού κάθε ζεύγους ποδιών , ο πρόταρσος, είναι εφοδιασμένος με νύχια , για να μπορεί η μέλισσα να βαδίζει σε ανώμαλες επιφάνειες, και με το αρόλειο που μπορεί να βαδίζει σε λείες επιφάνεις.Τα δύο ζεύγη φτερών της μέλισσας είναι ανισομεγέθη και μεμβρανώδη με πολλές νευρώσεις. Ενώνονται μεταξύ τους κατά την πτήση με την βοήθεια ειδικών άγγιστρων που βρίσκονται στο πίσω ζεύγος και με τον τρόπο αυξάνεται η ταχύτητα πτήσης.
Η κοιλιά.Η κοιλιά αποτελείται από 7 εμφανή και 3 μη εμφανή μέρη. Τα άνω μέρη των κοιλιακών δακτυλίων ονομάζονται τεργίτες και τα κάτω μέρη στερνίτες. Στο άκρο της κοιλιάς βρίσκεται το κεντρί το οποίο είναι όργανο διαφοροποιημένο για την άμυνα του μελισσιού. Το κεντρί της εργάτριας είναι ευθύ και φέρει άγγιστρα έτσι ώστε να μπορεί να αποτραβηχθεί εύκολα από το σώμα του εχθρού. Αντίθετα το κεντρί της βασίλισσας έχει υποτυπώδη άγγιστρα είναι σχεδόν λείο και κυρτό.
ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το νευρικό σύστημα της ενήλικης μέλισσας είναι απλό. Αποτελείται από τον εγκέφαλο και 7 γάγγλια. Τα γάγγλια είναι κέντρα του νευρικού συστήματος στα οποία τα νευρικά κύτταρα συγκεντώνονται σεομάδες και είναι αυτόνομα. Ο εγκέφαλος ρυθμίζει τις λειτουργίες των οργάνων και αδένων της κεφαλής, τα θωρακικά γάγγλια ρυθμίζουν την κίνηση των ποδιών και των φτερών και τα κοιλιακά γάγγλια την κίνηση και λειτουργία ολων των συστημάτων. Το τελευταίο κοιλιακό γάγγλιο είναι στενά συνδεδεμένο με το κεντρί.
ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Στη μέλισσα όπως και σε όλα τα έντομα το υγρό που γεμίζει την κοιλότητα του σώματος λέγεται αιμολέμφος, είναι άχρωμο και δε διαδραματίζει κανένα ρόλο στη μεταφορά οξυγόνου προς τα κύτταρα. Ο κύριος ρόλος του είναι να μεταφέρει τροφές απαραίτητες χημικές ουσίες να αφαιρεί τα άχρηστα υλικά και να περιορίζει με τα φαγοκύτταρα τους παθογόνους οργανισμούς. Το κυκλοφορικό είναι ένα ανοιχτό σύστημα που περιλαμβάνει την καρδιά και την αορτή.
ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Η μέλισσα δεν αναπνέει με πνεύμονες αλλά με ένα σύστημα σωληνών που ονομάζονται τραχείες και επικοινωνούν με το εξωτερικό περιβάλλον με ανοίγματα, που ονομάζονται αναπνευστικά στίγματα ή τρίματα. Όλα τα αναπνευστικά στίγματα εκτός του δευτέρου έχουν βαλβίδες που ανοιγοκλείνουν. Η βαλβίδα όμως του πρώτου δεν κλείνει πλήρως και αυτός ίσως είναι ο λόγος που το άκαρι Acarapis woodi που προκαλεί την ασθένεια ¨τραχειακή ακαρίαση¨ καταφέρνει να εισβάλει και να παρασιτεί στην τραχεία. Ένα μέρος των τραχειών διευρύνεται και σχηματίζονται αερόσακοι που βοηθούν την μέλισσα κατά την πτήση.
ΠΕΠΤΙΚΟ ΚΑΙ ΑΠΕΚΚΡΙΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Το πεπτικό σύστημα διακρίνεται σε 3 μέρη : α)το πρόσθιο έντερο,( που περιλαμβάνει το φάρυγγα τον οισοφάγο τον πρόλοβο και τον προστόμαχο),β) το μέσο έντερο που περιλαμβάνει το στομάχι και γ)το οπίσθιο έντερο που περιλαμβάνει την πυλωρική βαλβίδα το λεπτό έντερο το παχύ,κ΄απευθυσμένο. Η τροφή μέσω του φάρυγγα και του οισοφάγου περνάει στον πρόλοβο όπου και αποθηκεύεται Ο πρόλοβος ονομάζεται αλλιώς κοινωνικό στομάχι. Μέσα σε αυτόν αρχίζει η διαδικασία μετατροπής νέκταρος σε μέλι με προσθήκη ενζύμων από τους σιελογόνους αδένες και τους υποφαρυγγικούς. Ο προ-στόμαχος ενώνει τον πρόλοβο με το στομάχι. Έχει την δυνατότητα να φιλτράρει τα στέρεα συστατικά που αιωρούνται στο νέκταρ του προλόβου με τη βοήθεια τεσσάρων κινητών μερών που φέρουν τριχίδια. Στο στομάχι γίνεται η πέψη και στο λεπτό έντερο η απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών.
ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Πλήρεις ανεπτυγμένο αναπαραγωγικό σύστημα έχουν μόνο οι βασίλισσες και οι κηφήνες. Η βασίλισσα έχει 2 μεγάλες ωοθήκες που καθεμία αποτελείται από 150-180 οβαριόλες. Οι οβαριόλες παράγουν έναν πολύ μεγάλο αριθμό αυγών καθημερινά και περιέχουν αυγά σε διάφορα στάδια ανάπτυξης. Μία βασίλισσα που δεν έχει συζευχθεί κατά τις πρώτες 4 εβδομάδες της ζωής της έχει πολύ μειωμένες πιθανότητες να συζευχθεί αργότερα. Η βασίλισσα φέρει ειδικό όργανο αποθήκευσης του σπέρματος τη σπερματοθήκη στην οποία αποθηκεύει μέχρι 7.000.000 σπερματοζωάρια μετά τη σύζευξη και μπορεί να ρυθμίζει τη γονιμοποίηση ή όχι κάθε αυγού που περνά από τους ωαγωγούς της. Η εργάτρια έχει υποτυπώδη μη λειτουργική σπερματοθήκη. Ο κηφήνας είναι αναπαραγωγικά ώριμος 12 ημέρες μετά την έξοδο από το κελί του τα σπερματοζωάρια του όμως παράγονται στους όρχεις πριν την εκκόλαψή του. Κατά την σύζευξη βασίλισσας- κηφήνα μέρος των γεννητικων οργάνων του παραμένουν στον κόλπο της βασίλισσας και είναι το λεγόμενο σημάδι ζευγαρώματος.
ΑΔΕΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΝΔΟΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ: Εκρίνουν ουσίες- ορμόνες στο εσωτερικό του σώματος της μέλισσας και έχουν σχέση με τη βιοχημική ρύθμιση της ανάπτυξης και της συμπεριφοράς του εντόμου. Π.χ corpora allata , corpora cardiaca. ΕΞΩΚΡΙΝΕΙΣ ΑΔΕΝΕΣ: Εκκρίνουν το προιόν τους στο εξωτερικό περιβάλλον του σώματος της μέλισσας. ΣΙΑΓΟΝΟΙ ΑΔΕΝΕΣ: Βρίσκονται στη βάση του σαγονιού και είναι πολύ μεγάλοι στη βασίλισσα και στην εργάτρια και μικροί στον κηφήνα. Στην βασίλισσα εκκρίνουν 3 ουσίες Α) 9-ΚΕΤΟ-ΔΕΚΕΝΟΙΚΟ ΟΞΥ ΚΑΙ Β) το 9-ΥΔΡΟΞΥ-ΔΕΚΕΝΟΙΚΟ ΟΞΥ. Στις νεαρές εργάτριες εκκρίνουν το 10-ΥΔΡΟΞΥ-ΔΕΚΕΝΟΙΚΟ ΟΞΥ.
ΥΠΟΦΑΡΥΓΓΙΚΟΙ ΑΔΕΝΕΣ:Βρίσκονται στο πάνω μέρος του κεφαλιού της μέλισσας και είναι δύο λεπτοί και μακροί αγωγοί με πολλές διακλαδώσεις Ο καθένας εκβάλει χωριστά στη στοματική κοιλότητα. Είναι πολύ ανεπτυγμένη στη νεαρή εργάτρια και παράγουν τον βασιλικό πολτό. Στις μεγαλύτερης ηλικίας εργάτριες συρρικνώνονται και παράγουν το ένζυμο ιμβέρταση. Στη βασίλισσα είναι υποτυπώδεις και δεν υπάρχουν στους κηφήνες. ΣΙΕΛΟΓΟΝΟΙ: Υπάρχουν οι κεφαλικοί και οι θωρακικοί και έχουν κοινό εκφορητικό αγωγό. Οι εκκρίσεις τους διαλύουν τα ζάχαρα καθαρίζουν τη βασίλισσα Στους κηφήνες είναι υποτυπώδεις. ΑΔΕΝΑΣ ΤΟΥ ΔΗΛΗΤΗΡΙΟΥ: Βρίσκεται στο κενριοφόρο σύστημα και είναι στενά συνδεδεμένος με το κεντρί παράγει δηλητήριο το οποίο αποθηκεύεται στην κύστη του δηλητηρίου. Δεν υπάρχει στους κηφήνες. ΑΔΕΝΑΣ DOFOUR: Είναι μικρός και η λειτουργία του είναι η λίπανση του κεντριού. ΟΙ ΚΗΡΟΓΟΝΟΙ ΑΔΕΝΕΣ : Παράγουν το κερί σαν διαυγές υγρό. Για την παραγωγή ενός κεριού χρειάζεται οι μέλισσες να καταναλώσουν 8,4 κιλά μέλι. ΕΠΙΔΕΡΜΙΚΟΙ: Βρίσκονται σε όλα τα μέρη του σώματος και εκκρίνουν προσελυσμένες ουσίες ΜΕΤΑΞΟΓΟΝΟΙ ΑΔΕΝΕΣ: Βρίσκονται μόνο στις προνύμφες των μελισσών και παράγουν μετάξι για το Πλέξιμο του κουκουλιού.